سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

خشکسالی پدیده‌ای خزنده و پیچیده است که ناشی از کمبود بارش و افزایش درجه حرارت بوده و برخلاف سایرحوادث، پیش بینی ابتداء، مدت و انتهای آن نیز دشوار است. استان خراسان جنوبی از سال ۱۳۷۷ تاکنون باخشکسالی مواجه بوده است.

سال‌هاست خشکسالی در این سرزمین جزء لاینفک اقلیم شده؛ به گونه‌ای که طروات محصولات کشاورزی را گرفته و کشاورزان را که سهم زیادی از جمعیت استان را دارند، زمین گیر کرده است. انگار با هر دانه‌ای که می‌روید زمین خشک تر می‌شود و تنها کشاورز ناامیدی برداشت می‌کند.

علیرضا نصرآبادی، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی با اشاره به مهم‌ترین مراکز بالقوه و بالفعل تولید ریزگرد در استان، اظهار کرد: فعال ترین کانون‌های بحرانی استان شامل ریگ بشرویه، حلوان شهرستان طبس، سهل آباد شهرستان نهبندان، سه قلعه شهرستان سرایان و شاهرخت شهرستان زیرکوه است که در تولید گرد و غبار در استان سهم بیشتری دارند؛ البته سایر کانون‌های بحرانی فرسایش بادی نیز به صورت موقت و در فصول خاص در این خصوص نقش دارند که شاید جزء کانون‌های بحرانی نباشند؛ از جمله دشت مرک شهرستان بیرجند.

علت ایجاد کانون‌های تولید گرد و غبار

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی با بیان اینکه در استان سطحی برابر ۴.۸ میلیون هکتار در تمامی شهرستان‌های استان تحت تاثیر فرسایش بادی قرار دارد، بیان کرد: علت اصلی بیابانزایی در استان فعالیت‌های انسانی است که در کنار شرایط سخت محیطی منجمله خشکسالی و کاهش بارندگی ناشی از تغییر اقلیم باعث تشدید پدیده بیابانزایی شده است؛ این فعالیت‌های انسانی شامل بهره برداری غیر اصولی از آب‌های سطحی و زیرزمینی، بهره برداری غیر اصولی از معادن، پجرای مفرط مراتع خارج از ظرفیت چرایی و فصل مناسب و توسعه بی رویه کشاورزی و عدم توجه به دانش نوین در کشاورزی و بهره وری مناسب از آب در این بخش است که بخش اعظم آب استحصال شده از منابع زیرزمینی صرف این بخش می‌شود.

نصرآبادی اظهار کرد: سابقه بیابانزدایی در کشور به سال‌های ۱۳۴۷ برمی‌گردد و در استان خراسان جنوبی با تشکل اداره جنگل بانی در شهر بیرجند در سال ۱۳۵۸ فعالیت‌های بیابانزدایی در استان شروع شده که عمده فعالیت‌های بیابانزدایی در شهرستان‌های نهبندان، سربیشه و زیرکوه بوده  است.

وی افزود: بجز نوار مرزی شرقی استان که علت اصلی گروغبار ناشی از وزش بادهای ۱۲۰ روزه سیستان ناشی از ارتفاعات کشور همسایه افغانستان است، در دیگر بخش‌های استان طوفان‌های گرد و غبار غالبا منشا داخلی داشته و ناشی از اختلاف فشار روز  و شب و یا همجواری با دو کویر بزرگ کشور ( کویر مرکزی و کویر لوت )  بوده که گروغبار ایجاد شده بخش اعظم استان را فرا می‌گیرد.

نصرآبادی اظهار کرد: با توجه به سطح بسیار زیاد کانون‌های بحرانی فرسایش بادی در استان و شرایط سخت محیطی در طول ۲۰ سال اخیر فعالیت‌های بیابانزدایی انجام شده در سطح استان نقش موثری در کاهش گرد و غبار و طوفان‌های شن و ماسه در استان داشته است و با توجه به وجود بالغ بر ۸۰۰ هزار هکتار جنگل طبیعی و دست کاشت تاغ در مناطق بحرانی فرسایش بادی در استان مشکل ریزگرد در استان همانند سایر استان‌ها ملموس نبوده و تلاش می‌شود در همین راستا با انجام فعالیت‌های اصولی و کارشناسی در قالب طرح‌های مصوب مدیریت مناطق بیابانی و مقابله با کانون‌های بحرانی فرسایش بادی گام‌های موثری در کاهش آثار ناشی از حرکت شن‌های روان و طوفانهای گرد و غبار برداشته شود.

برنامه‌های پیش بینی شده برای مهار کانون‌های ریزکرد

وی تصریح کرد: عمده فعالیت‌های بیابانزدایی و مقابله با کانون‌های بحرانی فرسایش بادی و ریزگرده در غالب پروژه‌های بیولوژیک و بیومکانیک در حال انجام است که در این خصوص می‌توان به اجرای بالغ بر ۷۰۰۰ هکتار نهالکاری با گونه‌های مقاوم به خشکی و شوری خاک و همچنین بالغ بر ۸۰۰۰ هکتار مراقبت و آبیاری عرصه‌های نهالکاری شده در کانون‌های بحرانی فرسایش بادی در سطح استان در سال‌های ۹۸ تا ۱۴۰۰ را نام برد؛ در سال ۱۴۰۱ نیز پروژه‌های مورد نظر به سازمان منابع طبیعی کشور پیشنهاد شده که امید است با تصویب این پروژه‌ها اقدامات بیابانزدایی و کنترل کانون‌های بحرانی فرسایش بادی در استان همانند سال‌های گذشته، از پیشرفت مناسبی برخوردار باشد.

نصرآبادی اظهار کرد: استان خراسان جنوبی یکی از استان‌های شرقی کشور و در مجاورت دو کویر بزرگ لوت و مرکزی است؛ از دیر باز موضوع خشکسالی و طوفان‌های گرد و غبار در این استان مشکلات زیادی را به وجود آورده به طوری که ساکنین استان به مدد هوش و استعداد خارقالعاده خود توانسته‌اند با آن به مقابله پرداخته  و در بسیاری از شرایط بر آن چیره شده و توانسته‌اند زندگی خود را ادامه دهند.

وی بیان کرد: بر اساس روش‌های اقلیمی مورد توجه از جمله دومارتن هر منطقه با توجه به شاخص‌های این روش به اقلیم‌های متفاوتی تقسیم بندی می‌شود؛ بر این اساس می‌توان برنامه ریزی‌های متعددی به منظور مقابله با شرایط موجود در دستور کار قرار داد اما نکته مهم و قابل توجه تغییر این وضعیت در گذر زمان است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی ادامه داد: بر اساس دانش روز و با استفاده از اطلاعات ماهواره‌ها و تصاویر موجود می‌توان از گذشته آمار و اطلاعات خوبی به دست آورده و با اطلاعات حال حاضر مقایسه کرد؛ یکی از این اطلاعات تغییرات اقلیمی است؛ بر پایه ی اطلاعات از سال ۱۹۶۸ تا سال ۲۰۱۲ اقلیم استان دستخوش تغییرات متنوعی شده و در حالی که در سال ۱۹۶۸ بخش‌های زیادی از استان در محدوده‌های اقلیمی نیمه خشک سرد و خشک سرد قرار داشته است هم اکنون این حالت بیشتر به سمت فراخشک سرد تا معتدل تغییر یافته است و سطح مناطق خشک سرد کاهش قابل ملاحظه‌ای کرده است.

نصرآبادی تصریح کرد: بر اساس آمار و اطلاعات موجود گذشته استان از وضعیت بهتری برخوردار بوده است چرا که در بازه زمانی سال‌های ۱۹۶۸ تا ۱۹۸۲، ۳۳ درصد از مساحت استان در گستره اقلیم خشک و نیمه خشک بوده است و فقط ۶۷ درصد آن در گسترده اقلیم فراخشک قرار داشته است، اما با گذشت ۴۸ سال از این مدت اقلیم استان به سمت فراخشک تغییر یافته است و از سال ۲۰۱۲ به شرایطی نزدیک شده‌ایم که ۹۱.۵ درصد استان در اقلیم فراخشک قرار گرفته و تنها ۸.۵ درصد از استان در اقلیم خشک و نیمه خشک قرار دارد و آن نیز هم به نحوی است که ۰.۵ درصد از مساحت استان که غالبا منطق کوهستانی شمالی استان را دربرمی‌گیرد در اقلیم نیمه خشک قرار می‌گیرند.

بحران در مراتع و سفره‌های آب زیرزمینی

وی ادامه داد: بدون شک تغییر آب و هوای استان و کاهش بارندگی‌ها در استان برای هر یک از ما ساکنین استان پوشیده نیست و  در طول این ۵۰ سال اخیر این تغییرات از شتاب فزاینده‌ای برخوردار بوده است؛ به گونه‌ای که شرایط استان هم اکنون در شرایط بحرانی از نظر مراتع و سفره‌های آب زیر زمینی قرار دارد حال باید اندیشید در این شرایط ما چه کار انجام دادیم.

نصرآبادی تصریح کرد: عدم مراقبت از سفره‌های آب زیرزمینی با برداشت‌های غیرمجاز و خارج از ظرفیت، بهره برداری بیش از حد از مراتع خارج از ظرفیت و فصل چرا که نتیجه آن ممنوعه شدن و بحرانی شدن تمامی دشت‌های استان از نظر حفر چاه و از بین رفتن مراتع مرغوب و متوسط مان و توسعه اراضی بیابانی در استان بوده، بخشی از اقدامات بحرانی است.

وی بیان کرد: بر اساس اخرین آمار ارائه شده توسط سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور در خصوص پدیده گرد و غبار در کشور در بازه زمانی ۱۰ دی ماه لغایت ۱۹ اسفند ماه سال ۱۳۹۴، استان خراسان جنوبی در زمره ۱۱ کانون وقوع طوفان‌های گرد و غبار در کشور قرار داشته و از مجموع وقایع طوفان و پدیده گرد و غبار ثبت شده در حدود ۸.۲ درصد متعلق به این استان بوده است و استان‌های سیستان و بلوچستان و کرمان با ۲۹.۵ و ۹.۷ درصد که در مجاورت این استان قراردارند بیشترین درصد وقوع این پدیده در کشور را داشته‌اند.

نصرآبادی با بیان اینکه شهرستان نهبندان در بین شهرستان‌های استان بیشترین درصد وقوع این پدیده را در بین شهرستان‌های استان به خود اختصاص می‌دهد، افزود:  لزوم بازنگری در برنامه‌های توسعه‌ای استان و توجه ویژه به منابع طبیعی به عنوان بستر حیات و تولید و توجه ویژه به مباحث بیابانزدایی، احیا و اصلاح مراتع و آبخیزداری در راستای کنترل کانون‌های بحرانی فرسایش بادی و تثبیت شن‌های روان و تقویت و بهبود وضعیت سفره‌های آب زیرزمینی با کنترل روان آب‌های سطحی و تغذیه این سفره‌ها از راهکارهای مقابله با تغییر اقلیم و گرد و غبار بوده است.

وی اظهار کرد: مراقبت هر چه بیشتر منابع جنگلی استان اعم از طبیعی و دست کاشت به  منظور جلوگیری از تخریب و مقابله با آفات و بیماری‌های این مناطق، لزوم بازنگری در بخش کشاورزی به عنوان بیشترین مصرف کننده آب در استان (بالغ بر ۹۰ درصد) در راستای تغییر الگوی کشت و افزایش بهره وری آب در این بخش، ایجاد اشتغال مولد و پایدار از طریق توسعه تعاونی ها و تشکل های مردم نهاد در جهت بهبود سطح زندگی ساکنین استان و جلوگیری از تخریب غیر مجاز عرصه‌های طبیعی در فرایندهای بهره‌برداری از معادن یا انجام فعالیت‌های عمرانی از جمله احداث جاده یا مسیرهای انتقال گاز، آب، فیبر نوری از دیگر اقدامات است.