سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

خراسان جنوبی از با سابقه ترین استان‌ها در زمینه اجرای پروژه‌های بین المللی بیابان زدایی در کشور به حساب می‌آید طوری که اولین پروژه بین المللی دهه ۶۰ در منطقه شاهرخت زیرکوه با هدف احیای مراتع تخریب شده به اجرا درآمد و همین الگو پیشرفت کرد و زمینه اجرای پروژه بین المللی ترسیب کربن در حسین آباد غیناب سربیشه را فراهم آورد.

تجربه همراه با موفقیت‌های چشمگیر بیش از ۱۳ سال پروژه ترسیب کربن در شهرستان سربیشه آن هم در یکی از محروم ترین مناطق کشور که به احیا و توسعه مشارکتی منابع طبیعی و گام نهادن در مسیر توسعه پایدار روستایی آن هم با نگاه ویژه به جوامع محلی به عنوان یکی از ارکان کلیدی توسعه پایدار سبب تعمیم این پروژه به کل کشور شد و حداقل در ۱۸ نقطه پایلوت کشوری به اجرا درآمد.

تعمیم پروژه بین المللی ترسیب کربن

در پی تعمیم کشوری پروژه، پروژه ترسیب کربن خراسان جنوبی با مشارکت اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری و استانداری خراسان جنوبی در منطقه سرچاه عماری خوسف سال ۹۳ به مدت ۵ سال به تصویب رسید.

این پروژه در منطقه مورد نظر نیز در ۹۸ هزار هکتار و در ۵ روستا با ۵۶۳ نفر جمعیت شامل ۱۶۶ خانوار به صورت پایلوت آغاز شد.

همچنین در پی موفقیت پروژه بین المللی ترسیب کربن در خراسان جنوبی سند نهایی دومین پروژه ترسیب کرین (فاز سوم پروژه) توسط رئیس سابق سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، معاون وقت دبیرکل سازمن ملل و مسئول دفتر برنامه عمران ملل در ایران و با حضور مدیران کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان های مجری این پروژه در روز جهانی بیابان زدایی ۲۷ خرداد سال ۹۶ امضاء شد.

این پروژه در ۴ استان خراسان جنوبی، خراسان شمالی، گلستان و یزد و با سه هدف جهانی، ملی و منطقه ای اجرا می شود. فاز سوم پروژه بین المللی ترسیب کربن خراسان جنوبی نیز در مساحتی بالغ بر ۱۵۰ هزار هکتار در شهرستان نهبندان آذر ماه سال ۹۶ آغاز به کار کرد و در ادامه تصویب فاز سوم طرح تعمیم ترسیب کربن در همه شهرستان های استان اجرایی شد.

روستاهای مورد مطالعه در پروژه بین المللی ترسیب کربن نهبندان شامل ۸ روستا به نام های چاه جانمیرزا، چاه ولیعصر، شهرک سهل آباد، مزار سید علیف چاه دراز، سهل آباد، فیروزآباد و زهاب است.

نکته مهم و اساسی در اجرای پروژه های بین المللی به ویژه ترسیب کربن این است که ضمن احیای مراتع و عرصه های بیابانی که جوامع محلی همان منطقه اجرای آن را برعهده دارند زمینه  اشتغال این جوامع با ایجاد کارها و مشاغلی که وابسته به همان جوامع است مانند اسانس گیری داروهای گیاهی، پرورش مرغ بومی و قارچ، احیای صنایع دستی، بسته بندی محصولات مزیت دار استان و... فراهم شده است که می تواند علاوه بر درآمدزایی برای این جوامع روستایی و عشایری در بالا بردن تراز اقتصادی خراسان جنوبی هم مفید باشد.

  نقطه قوت و موفقیت این جوامع در اهدافی که این طرح های بین المللی دنبال می کند بسته بندی محصولات مزیت دار خراسان جنوبی است زیرا با این اقدام زمینه صدور آن به داخل و خارج از کشور فراهم شده است.

هرچند این جوامع در ابتدای  راه قرار دارند اما اگر مسئولان کمی  از آن  ها حمایت کنند به طور حتم  هم به درآمدزایی این جوامع و همچنین بازگشت ارزش افزوده آن به استان کمک فراوانی می شود  و ضمن آن  شاهد بسته بندی مورد پسند مشتری و تامین نیاز بازار خواهیم بود و کمتر  تیشه خام فروشی بر  محصولات خاص و مزیت دار خراسان جنوبی فرود خواهد آمد.

با اجرای پروژه های بین المللی بیابان زدایی استان  که اجرا شده و در حال اجراست دیگر جوامع محلی مجبور به تخریب محیط زیست و عرصه های طبیعی نشدند و شاهد کم شدن روند بیابان زایی و پدیده گرد و غبار در استان خواهیم بود.

اهداف پروژه های بین المللی 

بنا به اطلاعاتی که مهندس علیرضا نصرآبادی، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری  خراسان جنوبی در گفت وگو با خبرنگار فارس از بیرجند ارائه داد، شکل گیری پروژه های بین المللی به لحاظ ساختار اداری در دفتر بیابان است اما چون این پروژه ها نگاه جامع نگری نسبت به عرصه های بیابانی دارند تمام فرایندهای حوزه منابع طبیعی و غیر منابع طبیعی را در برمی گیرند.

به گفته وی اهدافی هم که این پروژه ها دنبال می کنند در سطح بین المللی، ملی و منطقه ای است که  اجرای آن به دنبال رفع سه معضل اساسی در حوزه های کمبود آب شرب، تخریب سرزمین(بیابان زایی) و تغییرات اقلیمی است که نهادهای  بین المللی مانند فائو، سازمان ملل و... به دنبال اجرای آن هستند.

به علاوه اجرای این پروژه ها در سطح بین المللی به دنبال کاهش دی اکسید کربن و گازهای آلاینده است طوری که پروژه ترسیب کربن هم به این سبب به این عنوان  نامگذاری شد.

در سطح ملی هم وقتی قرار باشد دی اکسید کربن کاهش یابد عامل اصلی آن افزایش سطح مراتع و جنگل ها در حوزه جوامع محلی است که این افزایش نیاز به وجود پوشش گیاهی مناسب دارد و برای حفظ و گسترش پوشش گیاهان هم نیاز است که شغلی برای جوامع محلی چه روستایی و چه عشایری در نقطه هدف ایجاد و از وابستگی افراد آن جوامع به مرتع و جنگل ها کاسته شود یعنی شغل جایگزینی ایجاد شود و ضمن ایجاد توانمندی برای مردم منطقه از فشار آن ها بر  مراتع بکاهد.

همچنین زمینه درآمد لازم را برای  جوامع محلی فراهم کند.

شاهرخت اولین نقطه

وی  ادامه داد: حضور برخی اتباع بیگانه در منطقه شاهرخت زیرکوه سبب شده بود تا قیچ زارها و جنگل های منطقه به طور کامل تخریب شود که به منظور  بازسازی عرصه های تخریب شده مجامع بین المللی برای اولین بار در دهه ۶۰ ورود کردند و این  سرآغاز ورود مجامع بین المللی به منظور احیای عرصه های بیابانی بود. این الگو رو به جلو حرکت کرد و تبدیل  به پروژه ترسیب کربن در سربیشه شد طوری که با اجرای این پروژه کمی نگاه نسبت به طرح قبلی جامع تر شد و عرصه کار هم فراتر رفت.

مرحله بعدی کار در استان هم اجرای پروژه بین المللی احیای اراضی شور و تخریب یافته سه قلعه سرایان بود که با انجام  هر پروژه از نقاط ضعف کاسته  و بر نقاط قوت افزوده شد طوری که نگاه جامع تری را هم دنبال می کند.

توانمند سازی جوامع محلی

این مقام مسئول ادامه داد: اهداف استانی که با اجرای پروژه های بین المللی دنبال می شود توانمندسازی جوامع محلی  عشایری و روستایی است که در نقطه هدف حضور دارند یعنی  با عملیاتی شدن این پروژه ها برای آن ها تثبیت شغل و  درآمد مناسب  ایجاد شود البته با  این رویکرد که از منابع موجود و در دسترس این جوامع استفاده کنیم.

ایجاد کارگاه های عرق گیری گیاهان دارویی، پرورش قارچ، مرغ بومی، پارچه بافی، حوله بافی و... از جمله قابلیت هایی است که در هر منطقه روستایی و عشایری می توان از آن بهره گرفت و  از این قابلیت ها هم در منطقه اجرای پروژه ترسیب کربن در سربیشه استفاده شده  و در سرایان هم در حال اجراست.

به گفته نصرآبادی چون مبنای این کار  استفاده از پتانسیل های همان منطقه است رویکرد و هدفی که این پروژه های بین المللی دنبال می کنند  در راستای عملیاتی شدن اهداف اقتصاد مقاومتی، تولید و اشتغال است.

وی گفت: به وضوح می توان دید که با بهره مندی از ظرفیت های اندک کارهای خیلی بزرگ و ارزشمندی انجام شده است که از جمله آن می توان به موفقیت های  روستاییان منطقه در عروسک سازی محلی  اشاره کرد طوری که هم اکنون این صنعت دست، به یک برند تبدیل شده است و در استان نمایشگاه بین المللی عروسک های بومی و محلی را داریم که به عنوان دومین نمایشگاه کشور به معرفی فرهنگ و آداب و رسوم اجتماعی استان های مختلف می پردازد.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی از این گونه حرکت ها به عنوان حرکت های فرهنگی و اشتغال زا  که توانسته جایی در کشور برای خود باز کند نام برد و اضافه کرد: اقدام موثر دیگری که با اجرای این پروژه های بین المللی بیابان زدایی در استان رخ داده است بسته بندی محصولات استراتژیک خراسان جنوبی است که هرچند این اقدام به صورت محدود انجام می شود اما همین که با برند بین المللی این پروژه ها به داخل و خارج از کشور صادر می شود می تواند اقدام درخور توجهی  برای محصولات مزیت دار استان باشد که همیشه به صورت فله ای از خراسان جنوبی صادر و ارزش افزوده آن نصیب دیگر استان ها و کشورها  می شود.

به علاوه صدور این محصولات با برند بین المللی و در سطح گسترده نیازمند حمایت ویژه از سوی مسئولان و متولیان امر است تا با صدور آن در حد نیاز مشتری هم تراز اقتصادی استان ارتقا یابد و هم ارزش افزوده آن نصیب مردم  خراسان جنوبی شود.

به گفته وی پروژه های بین المللی که در خراسان جنوبی در حال اجراست در چند سال اول اعتبار ارزی هم داشت اما یکی دو سال است که فقط از محل منابع ملی فعالیت های مدنظر عملیاتی می شود.

پروژه بین المللی ترسیب کربن نهبندان

علیرضا یاری، مدیر اجرایی پروژه بین‌المللی ترسیب کربن در خراسان جنوبی گفت: پروژه بین‌المللی ترسیب کربن در هشت روستای شهرستان نهبندان در دست اجراست و تاکنون به منظور توانمندسازی جوامع محلی در این طرح، بیش از ۲۰ صندوق توسعه روستایی تشکیل شده است.

وی افزود: پروژه بین‌المللی ترسیب کربن ابتکاری مشترک بین دولت جمهوری اسلامی ایران و برنامه عمران ملل متحد است که فاز نخست آن در شهرستان‌های سربیشه و خوسف اجرا شد و در شهرستان نهبندان نیز به مساحت ۱۵۰ هزار هکتار از سال ۱۳۹۶ به صورت رسمی آغاز به کار کرد.

وی بیان کرد: در این مدت  بیش از پنج میلیارد تومان اعتبار برای اجرای این پروژه در شهرستان نهبندان هزینه شده و هدف اصلی از اجرای آن ارتقای توانمندی جوامع محلی برای احیا، مدیریت، توسعه و بهره‌برداری پایدار از منابع طبیعی و نیز توسعه روستایی است.

مدیر اجرایی پروژه بین‌المللی ترسیب کربن در خراسان جنوبی در ادامه گفت: هر سال درخصوص اجرای این طرح اهداف و برنامه‌هایی را طراحی و تلاش می‌کنیم که این اهداف اجرایی شود و سال گذشته تمامی برنامه‌هایی پیش‌بینی شده به صورت ۱۰۰ درصد اجرایی شد.

یاری افزود: همچنین در راستای اجرای پروژه ترسیب کربن در روستاهای نهبندان ۹۷۰ هکتار مدیریت روان‌آب اجرا شده و در منطقه زیر پوشش طرح تاکنون ۶۵۰ هکتار نهال‌کاری نیز انجام شده است.

وی اظهار داشت: با همکاری بنیاد برکت یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون تومان تسهیلات اشتغالزایی در منطقه زیر پوشش پرداخت شده که نقش موثری در ایجاد و پایداری اشتغال روستاییان داشته است.

وی گفت: با هدف جلوگیری از هدر رفت اعتبارات دوره‌های آموزشی اشتغالزایی برای روستاییان برگزار شد و در مجموع درخصوص اجرای موفق این طرح، ۲۲۰ جلسه را تشکیل داده‌ایم.

مدیر اجرایی پروژه بین‌المللی ترسیب کربن در خراسان جنوبی عنوان کرد: اهداف پروژه‌های بین‌المللی متناسب با مقیاس و عرصه‌های کاری به سه بخش کلی از جمله تراز جهانی، کاهش گازهای گلخانه‌ای، تراز منطقه‌ای و ملی، ایجاد و توسعه فضای سبز جنگلی و در تراز محلی با ایجاد شغل پایدار و معیشت مناسب برای توانمندسازی جوامع محلی برای کاهش فشار بر عرصه‌های طبیعی تقسیم می‌شود.

پروژه بین المللی بیابان زدایی سرایان

پروژه بین المللی احیای اراضی جنگلی و تخریب یافته (RFLDL) اقدامی مشترک بین سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور ، تسهیلات جهانی محیط زیست (GEF) و سازمان خوارو بار و کشاورزی ملل متحد (FAO) است، که با هدف احیای اراضی تخریب یافته در مناطق خشک و نیمه خشک و در نتیجه ایجاد معیشت های پایدار، امنیت غذایی، حفاظت از تنوع زیستی و مقابله با بیابانزایی برای مدت اولیه ۵ سال (۱۳۹۵-۱۳۹۰) برنامه ریزی شد و از آذر ماه ۱۳۹۰ در دو پایلوت سرایان و ریگان به ترتیب در استان های خراسان جنوبی و کرمان به مساحت کل ۴۶۲۰۶۸ هکتار به اجرا درآمد.

دستاوردهای موفق این پروژه منجر به تمدید مدت اجرا طی چند مرحله و در نهایت تا پایان شهریورماه امسال شد.

محسن یوسفی، مدیر اجرایی پروژه بین المللی RFIDL سرایان هم در گفت وگو با خبرنگار فارس اظهارداشت: مساحت حوزه آبخیز پایلوت این پروژه در خراسان جنوبی ۱۶۳ هزار و ۵۶۸ هکتار است که  برنامه های اجرایی پروژه در زیر حوزه آبخیز همبو- بخش سه قلعه شهرستان سرایان به مساحت ۵۱ هزار و ۲۳۰ هکتار شامل ۴ منطقه هدف بسطاق، زنگویی، دوست آباد و سه قلعه در حال اجرا است.

وی افزود: این پروژه با شناخت چالش های مدیریت پایدار منابع طبیعی در کشور و با هدف رفع این چالش ها برای مقابله با بیابان زایی، کاهش فقر، بهبود معیشت جوامع محلی و مدیریت جامع منابع طبیعی از طریق ترویج الگوهای مشارکتی، توسعه همکاری ها و هماهنگی های بین بخشی، آگاهی بخشی و توسعه ظرفیت سازمانی و نیز تعمیم شیوه های موفق و پایدار مدیریت منابع به سطوح بالاتر در حال اجرا است.

وی با بیان این که دست اندرکاران و ذینفعان اصلی این پروژه جوامع محلی ساکن در حوزه آبخیز پایلوت پروژه هستند که در اجرا و برنامه ریزی اقدامات جامع و مشارکتی مدیریت پایدار منابع طبیعی در سطح روستاها و حوزه آبخیز هدف پروژه مشارکت می کنند تصریح کرد: وجه تمایز این پروژه داشتن اولویت ملی و تعریف شدن بر اساس نیازهای مردم محلی است.

مدیر اجرایی پروژه بین المللی RFIDL سرایان ادامه داد: پروژه مکانیسمی را ایجاد خواهد کرد که بر اساس آن مشکلات محلی در تدوین سیاست های ملی انعکاس خواهد داشت و بالعکس اهداف سیاست های ملی در سطح محلی به کار برده خواهد شد. به بیانی دیگر این پروژه مردم را در محور اجرای برنامه های خود قرار می دهد و خدمات حاصل از اکوسیستم را به عنوان یک مسئله کلیدی در بهبود وضعیت معیشت مردم مد نظر قرار داده است.

یازدهمین سال اجرا

یوسفی با اشاره به این که پروژه RFLDL در یازدهمین سال اجرای خود قرار دارد گفت: تمرکز بر بسیج، توانمندسازی و مشارکت جوامع محلی، تشکیل و تقویت ظرفیت کمیته ها، صندوق ها و تعاونی توسعه و عمران روستایی، آموزش و ظرفیت سازی، توسعه همکاری های بین بخشی، ترویج و راه اندازی مشاغل درآمد زا ، احیای عرصه های طبیعی تخریب یافته با مشارکت جوامع محلی، کنترل فرسایش بادی، ترویج کشاورزی پایدار، تهیه طرح های توسعه روستایی، اجرای پروژه های توسعه روستایی با تاکید بر مشارکت های مردمی و نهادهای ذیربط، ترویج و بهره برداری از انرژی های سبز، مستندسازی و ترویج آموخته ها و دستاوردها .... از کلیدی ترین برنامه های اجرایی در مدت اجرای این پروژه بوده است.

وی خاطرنشان کرد: به طور کلی بر اساس اهداف و برنامه های پیش بینی شده تا کنون توفیقات و رهیافت های چشمگیری در بخش های مختلف اجرایی این پروژه در پایلوت سرایان حاصل شده است که از مهم ترین فعالیت ها و دستاوردها می توان به تشکیل ۱۰ کمیته مدیریت منابع و توسعه روستایی با عضویت ۷۸ نفر، راه اندازی ۴ مورد صندوق خرد اعتباری روستایی در قالب ۷۶ گروه با عضویت ۲۱۰۴ نفر و یک مورد تعاونی توسعه روستایی با ۹۰۶ نفر سهامدار اشاره کرد.

مدیر اجرایی پروژه بین المللی RFIDL سرایان مبلغ کل سرمایه صندوق های جوامع محلی شامل پس اندازهای ماهیانه اعضاء و درآمد حاصل از اجرای مشارکتی فعالیت ها را  بالغ بر ۲ میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان اعلام و اضافه کرد: از محل این اعتبارات تاکنون ۱۳۲۵ مورد تسهیلات اشتغال زایی و حمایتی به متقاضیان پرداخت شده است. میانگین بازپرداخت تسهیلات دریافتی توسط وام گیرندگان ۹۶ درصد بوده است.

اقدامات شاخص

یوسفی برگزاری ۱۳۴ مورد کارگاه، دوره و بازدید آموزشی- ترویجی برای اعضای کمیته ها و صندوق های روستایی و جوامع محلی در راستای ظرفیت سازی و آگاهی بخشی پیرامون مسائل مختلف زیست محیطی، مشاغل پایدار و  اجرای ۱۱ مورد پروژه توسعه و عمران روستایی با همکاری دستگاه های اجرایی و مشارکت جوامع محلی شامل بهبود شبکه آب شرب، احداث پل بر روی جاده روستایی، هوشمندسازی مدارس، ایجاد بوستان روستایی، کف سازی حیاط مدارس روستایی و .... را از دیگر اقدامات شاخص اجرای پروژه عنوان کرد.

همچنین در زمینه توسعه شاخص های زیست محیطی در قالب توزیع فناوری های انرژی های سبز شامل ۸ دستگاه آبگرمکن خورشیدی، ۴۱۱ مورد تنور گازی و تک نان پز و نصب ۳ دستگاه پمپ بادکش آبی در مناطق هدف پروژه صورت گرفته است.

افزون براین بر پایه مشارکت جوامع محلی، کمیته ها و تعاونی روستایی اجرای فعالیت های احیای عرصه های طبیعی تخریب یافته در سطحی بالغ بر ۲۱ هزار هکتار در قالب پروژه های نهالکاری، آبیاری سنواتی عرصه های احیایی، حفاظت و قرق، بذرپاشی، اجرای فعالیت های آبخیزداری و مدیریت هرزآب، بذرکاری، بادشکن اطراف مزارع، کاشت گیاهان دارویی و بهبود فضای سبز روستایی محقق شده است.

وی راه اندازی بیش از ۴۰ نوع (۱۹۲ مورد) فعالیت معیشتی همراه با ایجاد فرصت اشتغالزایی برای ۴۲۱ نفر در قالب ایجاد مشاغلی نظیر کارگاه های خیاطی، کلوچه پزی، نانوایی، بلوکه زنی، حوله بافی، گوهر تراشی، سرمه دوزی، پرورش قارچ و ایجاد مشاغل خانگی، خدماتی و صنایع دستی را از دیگر دستاوردهای مهم پروژه در راستای کمک به اقتصاد خانوارهای روستایی، کاهش فقر و مهاجرت در مناطق هدف پروژه اعلام کرد.

مدیر اجرایی پروژه بین المللی RFIDL سرایان ادامه داد: احیای هنرها و صنایع دستی بومی منطقه با همکاری مشاور، حمایت از بازاریابی و فروش محصولات تولیدی توسط جوامع محلی و همچنین فعالیت های فرهنگی- هنری از دیگر توفیقات اجرای این پروژه است.

یوسفی افزود: تاکنون ۲۱ مورد بازدید ( ۴۱۶ نفر) جوامع محلی، مقامات و دست اندرکاران از سایت پروژه انجام شده است و دستاوردها و الگوهای موفق این پروژه در سمینارها و همایش های تخصصی به منظور تعمیم الگوهای موفق به سایر مناطق ارائه شده است.