سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

امروز بحران آب، مخصوص ایران نیست،بلکه تمام جهان به این نظریه رسیده اند که دسترسی آسان به آب اسان نیست،اما این چالش در ایران و البته استان های کویری و به ویژه خراسان جنوبی همچون نیشتری هر روز زخمی عمیق تر بر جای می گذارد. زخمی که امروز تمام کارشناسان در تمام حوزه های کشور اذعان دارند ،تنها آبخیزداری است که علاج سریع بحران های ناشی از خشکسالی خواهد بود.

گفته شده در سال آبی جاری خشکسالی بیش از دو هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان خسارت به بخش کشاورزی وارد کرده است، ،از سوی دیگر تغییر اقلیم باعث شده بارندگی ها به موقع نباشد ، علاوه بر این، بارندگی ها به صورت رگباری شده ،تا جایی که بیشتر آب به جای نفوذ در خاک و سفره های زیرزمینی تبدیل به رواناب شده علاوه بر خسارت های فراوان، از دسترس خارج می شود، بر اساس گزارش مدیریت بحران استان در پی بارندگی های اردیبهشت ماه امسال،و بروز سیلاب، ۱۷۴ میلیارد تومان به زیرساخت‌ها و بخش کشاورزی خسارت وارد شده است.

به طور حتم این تغییر رفتار طبیعت به دنبال خسارت های بی شمار انسانی به محیط زیست و منابع طبیعی بوده است. از برداشت بی رویه ی مراتع گرفته تا قطع و آسیب به درختان. آسیب هایی که دودش به چشم خودمان رفته و امروز با بایر شدن بیش از ۶۰ درصد قنات ها،خالی شدن روستا ها از سکنه و نابودی کشاورزی و دامداری مواجه شده ایم. و از آنجایی که تامین غذا به کشاورزی و دامداری متصل است این طور به نظر می رسد که با این روند هر روز به قحطی نزدیک تر می شویم.

آیا راه نجاتی از این جهنم خودساخته وجود دارد؟

معاون آبخیزداری اداره ی کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی در سرنسخه ای با نام آبخیزداری  به این سوال پاسخ می دهد.

«آبخیزداری و آبخوان داری مدیریت بحران در خشکسالی و تر سالی و عامل کاهش خسارات ناشی از سیل و خشکسالی است.»  این تعریف «محسن یوسفی» از آبخیزداری به عنوان تنها راه نجات از شرایط موجود است.

وی در ادامه توضیح می دهد: ما در تر سالی سیلاب ها و خسارات ناشی از آن را داریم، و آماری که از خسارت ها منتشر شده، نشان می دهد هر جایی که سازه آبخیزداری احداث شده و یا از قبل سازه ای در آن حوزه بوده ،آمار خسارت ، چه در خسارت به اراضی کشاورزی، چه مناطق مسکونی و زیر ساختها، اعم از راه و برق و … به حداقل ممکن رسیده است.

وی معتقد است کاهش خسارت در خشکسالی ها نیز به این سازه ها وابسته است،و نشان داده آبخیزداری نقش بزرگی در این زمینه ایفا میکند.

یوسفی با اشاره به اینکه ما در خشکسالی کمبود آب را داریم‌، می گوید: در استان ما حدود ۴۵درصد جمعیت روستایی هستند و این جمعیت به طور مستقیم معیشتشان به آب وابسته است،هر چند باید این طور بگوییم که معیشت همه غیر مستقیم به آب وابسته است،چون عده ی زیادی از ساکنان شهری در استان ما به نوعی ملک و زمین کشاورزی در روستا دارند.

وی ادامه داد: بر اساس اسناد و شواهد موجود هرجا که ما سازه آبخیزداری بالا دست قنات و منابع آبی داشتیم آن روستا نسبت به روستاهای مجاور یا غیر مجاور کمتر با اثرات خشکسالی مواجه شده است چون آن سازه آبخیزداری منبع آبی آنها را تغذیه کرده است،حتی اگر روستاها به مشکل آب برخورد کردند آمار نشان میدهد این روستاها با وجود سازه آبخیزداری دیرتر از بقیه روستاها دچار مشکل شده است.

وی به نقل از کشاورزان و دامدارن یادآور می شود: کشاورز، روستایی و دامدار به ما مراجعه می کنند و می گویند،«با توجه به سازه ای که بالا دست قناتمان ایجاد شده در بارندگی های زمستان ۹۹ یا اردیبهشت ۱۴۰۰ آب چاه یا قناتمان تا پاییز۱۴۰۰ تامین شده است»

وی اضافه می کند: لذا این تعریف که آبخیزداری و آبخوان داری مدیریت بحران در خشکسالی و تر سالی است در این جا کاملا صدق می کند و نشان می دهد هیچ پروژه ای غیر از آبخیزداری نیست که در هر دو حالت تر سالی و خشکسالی بتواند این طور بارندگی ها را مدیریت کند، اثباتش هم گفته های خود بهره برداران است که به این موضوع اذعان دارند.

وی توضیح می دهد: وقتی درخواست های مردمی برای احداث سازه های آبخیزداری در بالا دست قنات یا چاه آب کشاورزی طی سه سال اخیز به عنوان مثال از ۱۰۰ یا ۲۰۰ درخواست به هزار و دو هزار مورد رسیده ،اثباتی بر این تعریف بنده از آبخیزداری است.

اثرات آبخیزداری

معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی می گوید: با توجه به مستنداتی که داریم آماری که طی سالهای مختلف از اجرای سازه های آبخیزداری داشته ایم ،هر هکتار اجرای عملیات آبخیزداری ۵۳۰ متر مکعب استحصال آب در هر سال دارد، از فرسایش ۹ تن خاک در هکتار جلوگیری می کند، و کنترل رسوب را به میزان۶  تن در هکتار مدیریت می کند، همچنین اجرای هر هکتار آبخیزداری در بحث دامداری باعث افزایش ۱۲۰ کیلوگرم علوفه در هکتار می شود.

وی با اشاره به پروژه شهرک هاشمیه، یادآور می شود:این سازه در بالا دست سطح عظیمی از اراضی کشاورزی و جاده مواصلاتی بیرجند، سرایان فردوس و چندین روستا اجرا شده، در بارندگی اریبهشت ماه امسال و نیز بارندگی های  چند روز اخیرکه منجر به سیل بزرگی شده بود این سازه به بهترین شکل از وقوع خسارات سنگین جلوگیری کرد.

به گفته ی وی در این پروژه ۸ میلیارد تومان هزینه شده،در حالی که اگر این سازه ها اجرا نمی شد، به زیرساخت های پایین دست بیش از ۱۰۰ میلیارد تومان خسارت وارد میشد.

محسن یوسفی با اشاره به تاثیرات سازه های آبخیزداری و مقایسه ی آن با سازه های بزرگ مقیاس، و هزینه ای که صرف اجرای این سازه ها می شود، توضیح می دهد: هزینه اجرای سازه های آبخیزداری در مقابل سازه های بزرگ مقیاس قابل قیاس نیست، این در حالی است که اثراتش چندین برابر آنهاست.

وی ادامه داد: سازه های آبخیزداری حداقل تبخیر را نسبت به سازه های بزرگ مقیاس دارد، و این برای استانی مانند خراسان جنوبی با بیش از ۳۰۰ روز آفتابی بسیار ارزشمند است.

یوسفی با اشاره به اینکه در سازه های آبخیزداری برعکس سازه های بزرگ مقیاس نگهداشت آب مد نظر نیست یادآور می شود: آبخیزداری با افزایش زمان تمرکز و مدیریت روان آب باعث می شود که حجم بیشتری از آب به سفره های زیر زمینی نفوذ کند، همچنین با توجه به اینکه ، در این سازه ها از لوله های تخلیه استفاده می شود آب کم کم تخلیه شده و بهره برداران انسانی و اکوسیستم طبیعی از آن بهره مند می شوند .

وی به این نکته نیز اشاره می کند که یکی از معیار های اصلی در اجرای سازه های آبخیزداری این است که سازه تا جایی که امکان دارد در بالا دست منابع آبی باشد. و البته در مکانی که از بروز خسارات به زیرساختها جلوگیری کند.

یوسفی می گوید: این مکان یابی ها باعث شده قنات هایی که در طول  ۲۰ سال به مرور خشک شده بودند، با بارندگی و اجرای سازه آبخیزداری مجدد احیا و منجر به برگشت جمعیت آن روستا شود. یا قنات هایی داشتیم با دبیِ ۲ لیتر در ثانیه که حتی به ۱۵ لیتر در ثانیه افزایش یافته است.

وی تاکید می کند: پایداری جمعیت تنها با توسعه عمرانی امکان پذیر نیست،ما اگر درآمد را به روستاها برگردانیم توسعه عمرانی روستا خود به خود انجام می شود،چون ما در کنار درآمد امید به زندگی را به جامعه روستایی بر می‌گردانیم.

وی ادامه داد: درسالهای ۹۷ و ۹۸ و۹۹ از اعتبارات صندوق توسعه ملی حدود ۷۲ میلیارد تومان اعتبار داشته ایم با این مبلغ ۲۶۰ سازه اعم از خاکی و سنگی اجرا شد، که اثر گذاری آن روی ۴۰۲ منبع آبی بوده است، این منابع آبی ۳۶ هزار خانوار را با جمعیت ۱۱۰ هزار نفر پشتیبانی می کند، یعنی با ۷۲ میلیارد تومان طی سه سال توانسته ایم باعث کاهش مهاجرت و ماندگاری این جمعیت در روستاها و البته افزایش درآمد آنها شویم.

به گفته ی وی حجم عملیاتی پروژه ها یک میلیون و ۶۰۰ هزار مترمکعب بوده که در مساحت ۸۴ هزار هکتار اجرا شده است، این حجم و مساحت ۲۵۹ روستا را شامل می شود.

وی با اشاره به این که حجم آبگیری این ۲۶۰ سازه ، ۶ میلیون و ۵۰۰ متر مکعب است، می افزاید: در حال حاضر دو هزا رو ۱۷۶ سازه داریم که حجم آبگیری این مخازن در یک بارندگی و یک آبگیری حدود ۸۳ میلیون متر مکعب است.

افزایش شاخص های اقتصادی و اجتماعی

وی به اذعان فرمانداران شهرستانها تصریح می کند: آبگیری این سازه ها باعث شده تا تعداد تانکرهای آبرسانی به روستاهای ما صفر شود یا به حداقل برسد،بر همین اساس اجرای این طرحها باعث ارتقا شاخص های اقتصادی و اجتماعی در یک جامعه می شود.

یوسفی اضافه می کند: همه به این امر اذعان دارند که آبخیزداری راهکار با اولویت، در ترسالی و خشکسالی است، مشاهده کردید نظر مثبت مقام معظم رهبری به این راهکار باعث شد، تخصیص اعتبارات ویژه از صندوق توسعه ملی را داشته باشیم.

تمام این گفته ها بیانگر این موضوع است که هنوز راه نجاتی برای آنچه بر سر کشاورزی،دامداری و منابع طبیعی مان آمده داریم،امروز آبخیزداری توانسته همچون شمعی روشن در دل تاریک خشکسالی و سیل به پیش برود و شکوفه ی امید را بر زورق شکسته ی روستاییان بنشاند،امید که روزی تمام حوزه های آبخیز استان  مزین به ساز های معجزه گر شود.